چهارشنبه، فروردین ۲۵، ۱۳۸۹

اورمو افشار دوئولتي(محه ممه د قولوخان عصري)


اختصاصي رسيم اورمولو تايماز
بازار گوني آخشامي جمادي الثاني آيي‌نين 15، 1747 جي ميلادي تاريخيله برابه ر 1160 ­جي قمه ري ايل قوچان شهه رينين اطرافيندا يئرله شه ن فتح‌آباد کندينين موراد تپه آدلي بير هؤندورلويونده ناديرشاه افشار قتله يئتيريلير. بو حاديثه‌نين آزه ربايجان تاريخينه بؤيوک تاثيري اولور. ناديرشاه´ين واخت‌سيز اؤلومو، تاج-و تخت واريثله ري آراسيندا تشه تتوت سالير. فتح علي خان افشار اورمولو 1757 دن 1761­ه کيمي اورمودان بوتون آزه ربايجان و بؤيوک بير اطراف بؤلگه‌ يه کي ايصفاهان´ين جنوبونا کيمي چاتيردي حاکيمييه ت ائدير. زندي‌له ر حاکيمييه ت سئوداسينا دوشه رکه ن همين فتح علي‌خان افشارلا قارشيلاشمالي اولورلار. ايصفاهان´ين طره فينده بير ساواشدا، فتح علي‌خان زند قوشونونو دارماداغين ائدير و کريم خان زند´ين قارداشين اؤلدورور. نهايه ت 1761 ده کريم خان اورمو´يا هوجوما کئچير. 9 آيليق موحاصيره ‌دن سونرا، فتح علي‌خان مغلوب اولور و 1762 ده کريم خان زند اورمو´دا اؤز سلطه نه تيني ائعلان ائدير و 3 آي اورمو´دا سلطه نه ت تختينه اوتوراندان سونرا، شيراز´ا کؤچور.
آزه ربايجان بو دؤورده جنوبدا زنديله ر و شرقده قاجارلار طره فينده ن هده ‌له نيردي. 1798 ده محهممه دقولوخان افشار اورمولونون رهبه رليك ائتدي‌يي قوشونلاري مغلوب ائتميش فتح علي شاه قاجار ارومو دارالاماره‌ سينه داخيل اولاندان سونرا، آزه ربايجان بو غربي بؤلگه‌ سينده اولان سيياسي و حربي پوتانسييئل دارماداغين ائديلير.
محه ممه د قولوخان افشار آقامحه ممه دخان´ين قودره تيني برپا ائتمه ‌يه جهد ائده ن قاجارلارين قودره تي‌نين آرتماسيندان خوفلانير و اونونلا موقابيله اوچون بوتون آزه ربايجان خانلاريني اؤز قوشونلاريلا تبريز´ه بؤيوک قورولتايا دعوه ت ائدير و تبريزده 50 مين نفه رليک قوشون حيصصه‌له رينين باشيندا بوتون آزه ربايجان خانلاري ييغيليب بؤيوک آزه ربايجان دئوله تي‌نين ياراديلماسيني موذاکيره ائديرله ر. تبريز حاکيمي حوسيئن قولو خان گله ن نومايه نده‌له ري قارشيلايير. نومايه نده هئيه تله رينين سيياهيسي بئله دير؛

1­ سردار محممد قولوخان افشار اورمولو
2­ حوسئين قولوخان دونبولي، تبريز´ين خاني
3­ صادق خان شقاقي، اردبيل´ين خاني
4­ جعفر قوليخان دونبولي، خوي و ديلمان خاني
5­ ايبراهيم خليل خان، قاراباغ´ين خاني
6­ احمد خان، ماراغا´نين خاني
7ايبراهيم آغا موکري، ساووجبولاق خاني
8­ محمودخان افشار، سايين قالا´نين خاني
9­ حوسئين خان، باکو´نين خاني
10­ ­محممد خان ايرواني، ايروان خاني
11­ جعفرخان شقاقي، قاراداغ خاني
12­ موصطافا خان، شيروان خاني
13­ افراسياب سولطان زرزا، اوشنو خاني
14­ قرني آقا امير عشاير
14­ گورجستان والي سي آراگلي خان´ين نوماينده سي
16­ جاوادخان گنجه لي، گنجه نين خاني
17­ عابباسقولي خان قانلي قلينج، ناخجيوان نوماينده سي
18­ عطاخان سرابي، سراب خاني

بو 18 نفه ر 3 حربي باشچي‌لا بيرليکده قورولتاي ايشتيراکچيلارينين رهبه هئيه تيني تشکيل ائديرديله ر. بو هئيه تي اؤز آراسيندا بير 7 نفه رليک ريياسه ت هئيه تي سئچير. آدلاري ساييلان نومايه نده ‌له ر آراسيندا گورجوستان شاهي آراکلي‌نين نومايه نده سينين حوضورو، گورجوستان محه ممه دقولوخان افشار اورمو قوشونلاري طره فينده ن مغلوب اولماسينين نتيجه سي ايدي. او تاريخده گورجوستان شاهي آزه ربايجان تابئع‌لييينده ايدي. قورولتايين اساس مقصه دي آزه ربايجان´ين سووئره نلييي‌ني آقامحه ممه دخان´ين اؤلومونده ن غضه بله نميش قاجار قوشونو قارشيسيندا قوروماق ايدي. حاديثه ‌له رين گئديشاتي قورولتايين قرارلاريني مووه ففه قييه تله حه ياتا کئچيرمه ک ايمکاني وئرمير.

فتح علي شاه قاجار دا کريم خان زند کيمي اورمو´دا آزه ربايجان افشار حاکيمييه تيني قان ايچينده بوغدوقدان سونرا اؤز شاهليغيني الده ائتميش اولور. 18 جي عصرين اخيريندا دقيق دئسه ک 1798 ده فتح علي شاه قاجار آزه ربايجان افشارلارينا غاليب گلير. بو حاديثه بوتون آزه ربايجان´ين ايشتيراک ائتدي‌يي سون تاريخي حاديثه دير چونکي بوندان سونرا، روسلارين جنوبا دوغرو ايشغالچي سيياسه تله ري داوام ائدير و آزه ربايجان´ين شيمالي خانليقلاري بير­بيريني آردينجا روس ايمپئريياسينا علاوه اولور. البه تته بو دؤرده نه اينکي آزه ربايجان ائله بوتون اسلام دونياسي باشدا عوثمانلي ايمپئريياسي اولماقلا مسيحي غربه بوتون جبهه‌ له رده اوتوزوردولار. بو ماکروپيلاندان فتح علي شاه آزه ربايجان´ين ناديرشاه´دان سونراکي 50 ايلليک ايستيقلالينا سون قويور.

قاجارلارين بو حاديثه‌ ده ن چيخارديقلاري نتيجه ‌ني ظنن ائتمه ک اولار: هم زندله ر و هم قاجارلار اؤز تخت و تاجلاريني آزه ربايجان´ي مغلوب ائده نده ن سونرا اله کئچيرميشديله ر. اوسته ليک قاجارلار اؤز له ياقه تلي سرکرده له ري يعني آقامحه ممه دخان´ي قاراباغ´دا آزه ربايجانليلارين اليله اؤلدورولمه ‌سيني اونودابيلمه ز ايديله ر. البه تته ناديرشاه افشار و شاه ايسماعيل صفه وي ده اؤز سلطه نه ت‌له ريني محض آزه ربايجان´دا ائعلان ائتميشديله ر. آمما اونلار آزه ربايجان´ا اؤز قودره تله رينين داياغي کيمي باخيرديلار و صفه وي پايتاختي‌نين تبريز´ده ن قزوين و سونرا ايصفهان´ا کؤچورلمه ‌سي کيمي يالنيز عوثمانلي‌لارين زورونونين قورخوسوندان ايدي. باشقا بير فاکت دا بودور کي اگه ر زندله رين شيراز´ي پايتاخت قرار وئرمه ‌له ري ائتنيک سبه ب‌لرده ن ايدي، تورک قاجارلارين تئهران´ي پايتاخت ائتمه ‌له رينده آزه ربايجان´دان قورخدوقلاريني موهوم عاميل کيمي رول اويناديغيني ظنن ائتمه ک اولار. داها اهه ممييه ت‌لي بو فاکت‌دير کي قاجارلار بيرينجي دفعه اولاراق پايتاختده علاوه بير وليعهد نيشين ده ياراتديلار و تبريز اولدو قاجارلارين دارالسلطنه ‌سي. قاجارلارين آزه ربايجانا موناسيبه تي گؤسته رير کي وليعهدين تبريزده ايستيقراري يالنيز آزه ربايجاني نظاره ت آلتيندا ساخلاماق مقصه دي اولماسا دا باشقا بير آزه ربايجان سئوه ر مقصه د داشيماميشدير.

آزه ربايجان´ين فتح علي‌ شاه´ا مغلوب اولدوقوندان سونراکي 120 ايلليليک فاصيله‌سينده موهوم حاديثه‌له ر باش وئردي. آقامحه ممه د خان قاجار´ين هوجومونو شوشادا همان شاهين قتليله دايانديران آزه ربايجان، بير داها حوسئين خان قوللار آغاسي و سايير قاجار سرکرده ‌له رينين رهبه رليک ائتدييي هوجوملار اؤنونده تاب گتيره بيلمير. آزه ربايجان´دا افشار دئوله تي ييخيلير و آزه ربايجان تاريخي منزيله تي و سيياسي مووقئعييه تيني ايتيرير. بو ايلله رده، جنوبا دوغرو روس ائکسپانسييونيسمي ايلله رينه تصادوف ائديردي.
هر حالدا فتح علي شاه´ين بؤيوک و موسته قيل آزه ربايجان´ي فتح ائتدييينده ن دوز 120 ايل سونرا اورمو و غربي آزه ربايجاندا مسيحييه ت دونياسينين ائرمه ني‌له ر، نستوريله ر و کوردله رين واسيطه‌سيله يوزمينله ر آزه ربايجانلي‌ني قتل-ي عام ائده ‌نده يوزله رله شره فلي و له ياقه تلي باش بيله ن آزه ربايجانلي آراسيندا سيياسي باجاريق و حربي ايستئعداد و حتتا ساده حربي سورساتين اولماديغي‌ني باشا دوشمه ک اوچون 1798­ده محمودقولوخان افشار اورمولو و اونونلا سون سيياسي آمبيسييالارين آزه ربايجان´دا مغلوبييه تيني گؤرمه ک لازيمدير
فتح علي شاه´ين اورومو دارالاماره سيني فتح ائتدييينده ن جمعي 14 ايل سونرا، روس قوشونلاري آزه ربايجان´ين شيمالي خانليقلاريني ايشغال ائتمه‌ يه باشلاييرلار، شوشا´نين، گنجه، شيروان و دربند´ين معنه وي، پيسيکولوژيک و ماددي آرخا دورمالاريندان محروم قالان تبريز، اورمو و ارده بيل مشروطه اينقلابينا آزه ربايجان´ين بير حيصصه ‌سي کيمي يوخ ايران´ين بير حيصصه سي قاتيليرلار. آزه ربايجان مشروطه اينقيلابيني رهبه رليک ائتسه ده، بو اينقلابدا بير ميلله ت کيمي اوتوزور و بو اوتوزماق سيمووليك اولاراق اينگليس سيياسه تي و يئفريم خان داشناک´ين اليله اتابک پارکيندا ستتارخان´ا وورولان اؤلوم ياراسيلا تثبيت اولور. سؤز يوخ کي آزه ربايجان افشارلار حؤکومه تي دارماداغين اولماسايدي، روس´ون شيمالي ايشغال ائتمه‌سي بو راحاتليغا باشا گلمه زدي و و بوتؤو بير آزه ربايجان حتتا بوتون ايران اوچون اينقلابا قالخديغي حالدا اؤزو بوتون ايراني اوتماسايدي بئله، نه داشناک يئفريمين فيتنه ‌له رينه اوياردي، نه ائرمه ني­ آسوري ­کورد جينايه تله رينين ديلسيز­ آغيزسيز قورباني اولاردي و نه سونرا شئيخ محه ممه د خيياباني کيمي داهي بير سرکرده ‌سيني ارده شير ريپورتئر´ين امرين اجرا ائده ‌ن مخبرالسلطنه ‌يه تسليم ائده ‌ردي.
17 ايل بو تاريخده ن سونرا 1762 ده تبريز بير دهشه تلي زلزه له ده کون فه يه کون اولور. زلزه له‌ نتيجه سينده اينسان ايتگيسي 80 مين نفه ر اولور. 29 ايل زلزه له ايلينده ن کئچير و 1786 دا آقامحه ممه دخان قاجار زنديله رين مووه ققه تي حاکيمييه تينه سون قوياندان سونرا، قاراباغ´ين شوشا شهه رينده قتله يئتيريله نده ن سونرا، اورمو افشارلاري بير داها بوتون آزه ربايجان´ا حاکيمييه ت ائديرديله ر. ميلادي تاريخله 1798 ­ه کيمي دوام ائده ن بو ايقتيدارين پايتاختي اولان، اورمو آزه ربايجان خانليق‌لارينين مرکه زي ايدي. بو خانليق‌لار داش‌قاپي دربند´ده ن زنجان، خالخال و سنه نده ج´ه کيمي بير اراضيني ايحاطه ائديرديله ر. بو خانليقلارا له ياقه تله رهبه رليك ائده ن محه ممه د قولوخان افشار اورمولو ايدي

اورمو دئولتينين حرب اركاني

بو قوشون دورد روكن دان تشكيل اولوردو: بيرينجي و ايكينجي روكنو قاپي جي و قالا به يي(دژباني) تشكيل وئريردي. يوندان توخونموش و بوز رنگينده اولان گييم لري واريدي و بو دسته نين سركرده سينين گييمي ده گوي يون و گوي ماهوت و آغ ياغمورلوق دان عيبارتيدي كي ،آغ گچينين توكوندن توخونموشدو. اوچونجو دسته يورد قوشونوندا قاراچوخا يادا بختيياريلره مشهور ايدي لر و اوردونون بويوك قيسمتيني اولوشدورولدولار. غازي يه مشهور اولان چويك و گنج آتلي لار قاراچوخا بولومونو تشكيل وئريرديلر.قاراچوخالارين گييمي گن شالوار و قارا عبا اونلاري باشقا دسته لردن آييريردي. اوچونجي روكن جزايرچيلر (تفنگداران)وزنبوركچيلردن(خمپاره اندازان) تشكيل اولوردو.جزايرچيلرين توفنگلري ساچمايا سيلاحنانان و خانسيز لوله لي و اوچ نوعده قيسا لوله، وسط لوله و اوزون لوله ليدي. زنبوركچيلر خيردا توپلارا ياراقلانميشديلار و توپلاري آت يا دوه اوستونه باغلاييب و حركتلي اولاراق هر طرفه دهشت ساچابيلرديلر. يورد قوشونونون دوردونجي و ان اونملي دسته سي قيزيل باشلاريدي. بونلارين گييم لري قاراچوخالارين گييمي كيمين ايدي آمما اينجه و قيرميزي شالي بورك شكلينده باشلارينا باغليرديلار. بو قوشونو چوخو يئرلي لر و عشيره لر اولوشدوردو. هر كس اوز دسته سينه مخصوص پالتارلاري تهيه اتمه ليدي.  محمد قولوخانين قوشونو آلتي توپا صاحيب ايدي و شوشادان گتيريلميشدي و بير گورجي كوماندان بونلارا باشچيليق ائديردي. قوشونون عمومي سيلاحي قيلينج ايدي كي ، اوردودا ياسا آدينا مشهورويدو.بو اوردودان قالان ياديگار اورمو دا يورد شاه محلله سي و بير مسچيد يورد شاه آدينا قاليبدير.
 بو يازينين بيرينجي حيصه سي بو آدرسدن آلينيبدير:http://sozumuz-turk-dovletler.blogspot.com/