سید حیدر بیات
امیر علی شیر نوایی یکی از شاعران بزرگ تاریخ ادبیات ترکی و فارسی است. نوایی چه در نظم و چه در نثر آثار گرانبهایی از خود بر جای نهاده است. و مجالس النفائس او یکی از مشهورترین تذکره های تاریخ ادبیات است که اصل آن به زبان ترکی جغتایی است ولی در ایران ترجمه فارسی آن به کرات منشتر شده است و تقریبا تاکنون چهار ترجمه فارسی از این کتاب در دست است.
اشعار ترکی نوایی به زبان ترکی جغتایی (چاغاتای) می باشد. در مورد زبان جغتایی میتوان گفت: این زبان بعد از ترکی قاراحانی و ترکی خوارزمی در آسیای میانه ظهور یافت و به عنوان زبان ادبی و مکتوب این سامان به کار گرفته شد و بعد از یک دوره رونق هشتصدساله با روی کار آمدن زبان ازبکی جدید که بر اساس همین زبان جغتایی و نیز لهجه های محلی ازبکستان شکل گرفت، به یکباره از میان رفت. در واقع زبان جغتایی یکی از مهمترین زبانهای ادبی و مکتوب ترکی است که مقایسه آن با ترکی عثمانی و آذربایجانی قیاس مع الفارقی نخواهد بود و نیز پربیراه نخواهد بود که اگر گفته شود این زبان رونق خود را مدیون امیر علیشیر نوائی است.
تاثیر آثار امیرعلیشیر نوائی در گسترش این زبان به حدی است که در دوره قاجاریه چندین شاعر ترک در تهران به این زبان شعر سروده اند و علاوه بر آن چندین لغتنامه برای شرح و توضیح آثار این شاعر بزرگ تدوین شده است که مشهورترین آنها لغتنامه سنگلاخ نوشته میرزا مهدی خان استرآبادی منشی نادر شاه است.
نگارنده به هیچ وجه قصد تحقیق و تفحص در این باب را نداشتم اما آشنایی با سایت نوایی که توسط ادب دوستی به نام « انجنیر نامق کمال بدری » اداره میشود، مرا وسوسه نمود که دوباره به نوایی بیندیشم و گزیده ای از غزلیات ترکی نوایی را که در فرانسه توسط حمید اسماعیل اف و jean-pierre balpe منتشر شده است و ضمن ارائه ترجمه فرانسوی اصل غزلها را به خط عربی و احتمالا از روی یک نسخه خطی آورده است، بخوانم. این نوائی خوانی که یک روز کامل مرا از کارهای انباشته شده ام بازداشت، بسیار لذتبخش و در عین حال درد آور بود. چون برای لذت بردن از اشعار زیبا و بسیار زیبای نوایی باید حتما با ترکی جغتایی آشنا بود که امکان آن برای همه وجود ندارد و نیز ضمن خواندن این اشعار متوجه مسئله دیگری نیز شدم و آن اینکه ترکی جغتایی برعکس ترکی آذربایجانی و عثمانی، با عروض سازگاری بسیاری دارد و پسوندهای «غه»، «کا» و… به راحتی جاهای خالی افاعیل را پر کرده و شعرها بسیار خوش آهنگ و خواندنی میشوند و چه بسا موفقیت این زبان ادبی بزرگ شرقی به غیر از تاثیر نوایی در این نکته نیز نهفته باشد.
نوایی در شعر فارسی «فانی» و در شعر ترکی «نوایی» تخلص میکرد که در تاریخ ادبیات نیز البته با تخلص ترکی خود شناخته میشود. آثار ترکی امیر علیشیر نوائی که در فرهنگ معین آمده است به شرح ذیل است که البته ممکن است این لیست کامل نباشد.
آثار ترکی نوایی:
ـ خمسه كه مشتمل بر:
تحية الابرار، فرهاد و شيرين، ليلي و مجنون، سد سكندري و سبعه سياره.ـ مثنوي لسان الطير،ـ تذكره مجالس النفائس،ـ تاريخ انبياـ تاريخ الملوك العجم،ـ رساله عروضيه،– خمسة المتحيرين،ـ محاكمة اللغتين،ـ منشأت تركي،- ترجمه لغت الترکیه بالفارسیهو در پایان چند بیت از اشعار نوایی را که توانستم کم و بیش به هیئت ترکی آذربایجانی در آورم تقدیم دوستان می کنم:
امیر علی شیر نوایی یکی از شاعران بزرگ تاریخ ادبیات ترکی و فارسی است. نوایی چه در نظم و چه در نثر آثار گرانبهایی از خود بر جای نهاده است. و مجالس النفائس او یکی از مشهورترین تذکره های تاریخ ادبیات است که اصل آن به زبان ترکی جغتایی است ولی در ایران ترجمه فارسی آن به کرات منشتر شده است و تقریبا تاکنون چهار ترجمه فارسی از این کتاب در دست است.
اشعار ترکی نوایی به زبان ترکی جغتایی (چاغاتای) می باشد. در مورد زبان جغتایی میتوان گفت: این زبان بعد از ترکی قاراحانی و ترکی خوارزمی در آسیای میانه ظهور یافت و به عنوان زبان ادبی و مکتوب این سامان به کار گرفته شد و بعد از یک دوره رونق هشتصدساله با روی کار آمدن زبان ازبکی جدید که بر اساس همین زبان جغتایی و نیز لهجه های محلی ازبکستان شکل گرفت، به یکباره از میان رفت. در واقع زبان جغتایی یکی از مهمترین زبانهای ادبی و مکتوب ترکی است که مقایسه آن با ترکی عثمانی و آذربایجانی قیاس مع الفارقی نخواهد بود و نیز پربیراه نخواهد بود که اگر گفته شود این زبان رونق خود را مدیون امیر علیشیر نوائی است.
تاثیر آثار امیرعلیشیر نوائی در گسترش این زبان به حدی است که در دوره قاجاریه چندین شاعر ترک در تهران به این زبان شعر سروده اند و علاوه بر آن چندین لغتنامه برای شرح و توضیح آثار این شاعر بزرگ تدوین شده است که مشهورترین آنها لغتنامه سنگلاخ نوشته میرزا مهدی خان استرآبادی منشی نادر شاه است.
نگارنده به هیچ وجه قصد تحقیق و تفحص در این باب را نداشتم اما آشنایی با سایت نوایی که توسط ادب دوستی به نام « انجنیر نامق کمال بدری » اداره میشود، مرا وسوسه نمود که دوباره به نوایی بیندیشم و گزیده ای از غزلیات ترکی نوایی را که در فرانسه توسط حمید اسماعیل اف و jean-pierre balpe منتشر شده است و ضمن ارائه ترجمه فرانسوی اصل غزلها را به خط عربی و احتمالا از روی یک نسخه خطی آورده است، بخوانم. این نوائی خوانی که یک روز کامل مرا از کارهای انباشته شده ام بازداشت، بسیار لذتبخش و در عین حال درد آور بود. چون برای لذت بردن از اشعار زیبا و بسیار زیبای نوایی باید حتما با ترکی جغتایی آشنا بود که امکان آن برای همه وجود ندارد و نیز ضمن خواندن این اشعار متوجه مسئله دیگری نیز شدم و آن اینکه ترکی جغتایی برعکس ترکی آذربایجانی و عثمانی، با عروض سازگاری بسیاری دارد و پسوندهای «غه»، «کا» و… به راحتی جاهای خالی افاعیل را پر کرده و شعرها بسیار خوش آهنگ و خواندنی میشوند و چه بسا موفقیت این زبان ادبی بزرگ شرقی به غیر از تاثیر نوایی در این نکته نیز نهفته باشد.
نوایی در شعر فارسی «فانی» و در شعر ترکی «نوایی» تخلص میکرد که در تاریخ ادبیات نیز البته با تخلص ترکی خود شناخته میشود. آثار ترکی امیر علیشیر نوائی که در فرهنگ معین آمده است به شرح ذیل است که البته ممکن است این لیست کامل نباشد.
آثار ترکی نوایی:
ـ خمسه كه مشتمل بر:
تحية الابرار، فرهاد و شيرين، ليلي و مجنون، سد سكندري و سبعه سياره.ـ مثنوي لسان الطير،ـ تذكره مجالس النفائس،ـ تاريخ انبياـ تاريخ الملوك العجم،ـ رساله عروضيه،– خمسة المتحيرين،ـ محاكمة اللغتين،ـ منشأت تركي،- ترجمه لغت الترکیه بالفارسیهو در پایان چند بیت از اشعار نوایی را که توانستم کم و بیش به هیئت ترکی آذربایجانی در آورم تقدیم دوستان می کنم:
قدح
گول وقتی میسر اولسا گلفام قدح
اوندان سورا دوتسا بیر گولندام قدح
منع ائیله سه جمله اهل اسلام قدح
کافرمن اگر قیلماسام آشام قدح
*
گول وقتی میسر اولسا گلفام قدح
اوندان سورا دوتسا بیر گولندام قدح
منع ائیله سه جمله اهل اسلام قدح
کافرمن اگر قیلماسام آشام قدح
*
غریب
غوربتده غريب شادمان اولماز ايمش
ايل اونلا شفيق و مهربان اولمازایمیش
آلتین قفس ايچره گر قزل گل بیتسه
بلبل غه تیکان تک آشيان اولمازایمیش
ايل اونلا شفيق و مهربان اولمازایمیش
آلتین قفس ايچره گر قزل گل بیتسه
بلبل غه تیکان تک آشيان اولمازایمیش
(بولبول غه: بولبوله، بولبول اوچون)
*
تقوا دفتری
رندلیکدن مست و شاکرمن کی تقوا دفترین
قیلدیلار چون شرح، اول خیل ایچره آدیم یوخ ایدی
تقوا دفتری
رندلیکدن مست و شاکرمن کی تقوا دفترین
قیلدیلار چون شرح، اول خیل ایچره آدیم یوخ ایدی
*
بیمار
بیر زامان آغلار ایدیم من زار هر بیمار اوچون
ایندی آغلارلار بوتون بیمارلر من زار اوچون
بیمار
بیر زامان آغلار ایدیم من زار هر بیمار اوچون
ایندی آغلارلار بوتون بیمارلر من زار اوچون
/*
چاره
نوایی چاره دن گل آچما سؤز کیم
غمینه چاره سیزلیک، چاره قیلمیش
چاره
نوایی چاره دن گل آچما سؤز کیم
غمینه چاره سیزلیک، چاره قیلمیش
*
غزل
گؤزونو بلا قرا بولوبدور
کیم جانه قرا، بلا بولوبدور
غزل
گؤزونو بلا قرا بولوبدور
کیم جانه قرا، بلا بولوبدور
مجموع دوانی درد بولدو
دردینی منه دوا بولوبدور
عشق ایچره اونون فداسی یوز جان
بیگانه یه آشنا بولوبدور
تاقیلدی یوزون هواسی جانیم
اوز ساری اونا هوا بولوبدور
دردینی منه دوا بولوبدور
عشق ایچره اونون فداسی یوز جان
بیگانه یه آشنا بولوبدور
تاقیلدی یوزون هواسی جانیم
اوز ساری اونا هوا بولوبدور
باقی تاپار اول کی اولدو فانی
رهرویه بقا، فنا بولوبدور
تا دوزدو نوایی آیت عشق
عشق اهلی آرا نوا بولوبدور
رهرویه بقا، فنا بولوبدور
تا دوزدو نوایی آیت عشق
عشق اهلی آرا نوا بولوبدور
امیر علیشیر نوایی شاعر، ادیب و وزیر بزرگ ترک در سال ۸۸۰ هجري مصادف با ۱۵۰۱ ميلادي بعد از عمری آفرینش و آبادانی از جهان چشم بر بسته است.
برای مطالعه بیشتر در احوال این شاعر و نیز ترکی جغتایی به دو لینک زیر مراجعه کنید:
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر