منطقه باستاني شهريري مشكين شهر(خياو)

Şəhəryeri

8000 illik Şəhəryeri alanı "Xiyav"ın (Meşkinşəhrin) 28 KMliyində, və Ərdəbilin 47 KMliyində, quzeyin 38 dərəcə 33 dəqiqəliyində, və doğunun 47 dərəcə 55 dəqiqəliyində, "Qərəsu"yun quzeyə döndüyü yerin batısında, Pirazmayanın quzeybatısında, bir böyük qayanın üstündə yerləşubdir.

«شهر یئری»

محوطه 8000 ساله شهر یئری در 28 کیلومتری از مرکز شهر «خیاو» (مشکین شهر) و در 47 کیلومتری مرکز شهر اردبیل، در موقعیت جغرافیایی 38 درجه و 33 دقیقه شمالی و 47 درجه و 55 دقیقه شرقی در نقطه ای که رود «قره­سو» پس از عبور از دشت کوچکی به طرف شمال می­پیچد واقع شده است. استقرار این محوطه به دلیل ملاحظات سوق الجیشی بر روی رأس صخره ساخته شده است. این صخره از سمت غرب رفته رفته مرتفع­تر می­شود و سپس در سمت شرق و جنوب شرق با شیب تند به طرف رودخانه پایین می­رود. در این محوطه و نواحی اطراف آن چشمه­سارهای کوچک بسیار زیادی وجود دارد.

محوطه شهر یئری از چهار مؤلفه تشکیل می­شود:

1-       دهکده وسیعی که بخشی از آن حصار کشی شده است و برای سهولت آن را به دو قسمت دهکده بالایی و دهکده پایینی تقسیم می­کنیم.

2-                 ارک که از سمت غرب به دهکده بالایی اشراق دارد.

3-                 چهار گروه استل (زنها و مردهای سنگی)

4-       تعدادی قبر (حدود 500 قبر) که در داخل و اطراف دهکده قرار دارند. بنایی که با دیوارهای سنگی احداث شده در سطح محوطه قابل رؤیت است.

شهرستان مشگین شهر در استان اردبیل یكی از مناطق ارزشمند تاریخی برای مطالعه گذشته انسان پیش از تاریخ تا عهد پرشكوه اسلامی است. آثار تاریخی و طبیعی زیادی در این شهرستان وجود دارد كه این شهر را در رده مهمترین مناطق گردشگری كشور قرار می دهد.
یكی از آثار تاریخی منحصر به فرد این شهر، محوطه «شهر یری» (محلی كه موقعی شهر و آبادی بوده است) را می توان نام برد. شهر یری در سال ۱۳۸۱ از سوی میراث فرهنگی استان اردبیل در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسید و در منتهی الیه دشت مشگین شهر و به فاصله ۷۰ كیلومتری شمال غرب اردبیل با وسعتی در حدود ۴۰۰ هكتار در كنار رودخانه تمدن ساز قره سو و روستای پیرازمیان واقع شده است.

منطقه باستانی معروف به شهر یری در شمال غربی روستای پیرازمیان در ۳۱ کیلومتری شرق مشگین شهر در کنار رود قره سو قرار دارد. وسعت این منطقه تاریخی ۴۰۰ هکتار است و از سه قسمت دژ نظامی، معبد و قوشا تپه تشکیل می شود. قدمت قلعه و معبد به ۱۴۵۰ پیش از میلاد و قوشا تپه به ۷ هزاره پیش از میلاد می رسد.

شهر یری اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخست قبل از میلاد از آبادی های مهم منطقه بوده است. این محوطه باستانی در حال حاضر با سنگ چینی های معروف به «مكتب اوشاقلاری» (بچه های مكتب) در جهت شمالی - جنوبی امتداد یافته و در كناره قره سو جلوه نمایی می كند.
لازم به ذكر است قبل از هزاره اول، در دوران نوسنگی این محل مسكونی بوده و بخشی از تمدن درخشان منطقه در این نقطه متمركز بوده است.
این محوطه مشتمل است بر قلعه ای وسیع با دیوار دفاعی سنگین از نوع خشكه چین، محلی در ارتباط با برگزاری آئین های مذهبی به نام «مكتب اوشاقلاری»، كه این قسمت دارای فضاهای معماری با دیوارهای سنگی از نوع استیل های منقوش است.
گورهای باستانی متعددی از نوع كلانسنگی و گوركان كه حدود ۴۵۰ گور در این محل شناسایی شده است و یك غار باستانی و تپه ای متعلق به دوران اسلامی.
محوطه شهر یری پیش از این در سال ۱۹۷۸ میلادی به وسیله هیأت چارلز برنی شناسایی و بررسی شده است. وی معتقد است برخی آثار آن تا هزاره سوم قبل از میلاد و برخی دیگر تا اواخر هزاره نخست قبل از میلاد، عصر آهن و سفال خاكستری قرار می گیرد. چارلز برنی تاریخ بیشتر گورهای این محل را هزاره دوم و اوایل هزاره نخست قبل از میلاد می داند.
بزرگترین سنگ افراشت این محوطه به ارتفاع ۳‎/۲۵ سانتی متر و به شكل مستطیل وجود دارد كه در وسط بقیه سنگ افراشت ها بوده و مانند معلمی است كه در مكتب خانه در وسط دانش آموزان ایستاده است. در رویه بیشتر این سنگ افراشت ها، شكل انسانی (به صورت مذكر و مؤنث) كه شمشیرش را حائل كرده، حجاری شده است كه معرف بهترین هنر حجاری در این دوره است. صورت این سنگ افراشت ها به سمت شرق و غرب بوده و رو در روی هم به صورت كلاس درس امروزی ۳ ، ۴ سنگ افراشت بزرگ در جلو و بقیه در ۳ یا ۴ ردیف در پشت سر هم واقع شده اند.
در سمت غرب تجمع سنگ افراشت ها یك حفره غار مانندی به نام «قارا كوهیل» (دخمه سیاه) وجود دارد كه در نزدیكی این غار به طرف شمال یك تخته سنگ بسیار بزرگ جلوه نمایی می كند. این تخته سنگ به شكل میز به صورت افقی بر روی سنگ های بزرگ دیگر خوابانیده شده است. میزهای سنگی دارای انواع متفاوت هستند ، همچنین ۶ عدد سنگ افراشت به فاصله دورتری جدا از تجمع سنگ افراشت ها قرار دارد كه این سنگ افراشت ها به منزله خوشه پروین است. سنگ افراشت بزرگ دیگری نیز در شمال محوطه مذكور به مانند ستاره قطب شمال است كه محوطه مذكور را زیر نظر دارد. در نحوه نشاندن سنگ ها نهایت دقت و توجه را از لحاظ علوم ریاضی و هندسه و نجوم به كار برده اند.
در كاوش هایی كه به وسیله دكتر نوبری در آذر ۱۳۸۲ در این محل صورت گرفته، اشیای با ارزشی از داخل گورها كشف گردیده. آثار به دست آمده از محوطه شامل استقرار عصر آهن ۲ تا عصر آهن ۴ است.
از جمله محل های حفاری شده، محوطه مكتب اوشاقلاری است كه براساس پلان مكشوفه به نظر می رسد این محل در ارتباط با برگزاری آئین های مذهبی بوده و به طور غیرمستقیم درباره آئین تدفین استفاده می شده است و در ساخت فضاهای معماری این محل از استیل های منقوش بهره برده شده است.
حسن یوسفی، كارشناس باستان شناسی، اشیای مكشوفه از این شهر را به ۴ گروه زیر دسته بندی می كند:
۱- آثار سفالی، پیاله، فنجان، كاسه، آبریز شانه دار
۲- اشیای فلزی شامل آویزهای طلایی، خنجرهای آهنی و مفرغی و آئینه های برنزی
۳- سنگ های تزئینی شامل مهرهای عقیق و فیروزه
۴- خمیر شیشه
وی بسیاری از اشیای مكشوفه را قابل مقایسه با محوطه های معاصر از جمله مارلیك و حسنلو می داند و معتقد است: با تداوم حفاری در این محوطه، بسیاری از زوایای مبهم و تاریك تاریخی آن معلوم خواهد شد. در ضمن اینجانب بابک ناصری در فصل سوم در قسمت «قلعه» در کنار دیوار دفاعی قلعه کار کاوش را انجام داده ام./

مجموعه کامل عکس های این تصاویر پایین قرار داده شده است

اولین بار در حدود ده سال پیش از انقلاب اسلامی چارلز برنی در این محوطه کاوش کرد و از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ سه فصل حفاری به سرپرستی علیرضا هژبری نوبری در آن انجام شد.

در اولین فصل حفاری که در آبان ۸۳ آغاز شد قبرهای عصر آهن بررسی شدند که پیش از آن توسط جویندگان عتیقه تخریب شده بودند و تنها ساختمان بندی قبرها معلوم بود. در این دوره سفالها یی مربوط به دوره کالکو لتیک کشف شد و قدمت منطقه را به ۳۵۰۰ سال از از عصر آهن به عقب برد. این سفالها شبیه سفالهای مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز هستند. به این ترتیب برای اولین بار قدمت سکونت بشر در استان اردبیل به دوره مس- سنگ رسید. برخی از سفالها منقوش و برخی با طرح سبدی بودند. تعدادی سفال دو لایه نیز در حفاری کشف شد که احتمال می رود لایه دوم سفال برای ترمیم قسمتهای شکسته سفال به کار رفته است.

در منطقه یری تعداد زیادی سنگ شیشه برنده(ابسیدین) کشف شد که می تواند گواهی بر ارتباط این منطقه با قفقاز و آناتولی باشد زیرا سابقه استخراج این نوع سنگ در این مناطق شناخته شده است. از ابسیدین برای برش سنگهای سخت در دوره کالکولتیک استفاده می شده است.

در منطقه یری چند دوره تاریخی از مس- سنگی ، عصر آهن۱ و عصر آهن ۲ مشخص شد و بقایایی از قلعه ای متعلق به دوره آهن کشف گردید.

در فصل بعدی حفاری در سال ۸۴ بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی دیده شد که باستان شناسان آنها را نذوراتی متعلق به معبد میدانستند. یکی از این دو معبد در زیر دیوار دفاعی قلعه قرار داشت . باستان شناسان نتیجه گرفتند در دوره اورارتویی که ساکنان شهر یری بر روی معبد خود قلعه ساخته بودند از دین خود روی گردانده اند و خدای اورارتویی( خالدی) را پذیرفته اند. البته این امر میتواند اختیاری یا به اجبار صورت گرفته باشد.

در این فصل حفاری یک لایه نیز در زیر محوطه داخلی قلعه کشف شد که به شخری متروک و قدیمی تر تعلق داشن. برخی سفالهای قهوه ای مایل به بنفش و سفالهای داغدار و سیاه نیز در این محل کشف شدند که به پیش از عصر آهن تعلق دارند.

در فصل سوم حفاری مشخص شد که در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده است. وجود خاکستر در لایه های خاک قلعه نشان دهنده آتش سوزی قلعه است . به این ترتیب دوئره های متوالی زندگی بشر از ۷۰۰۰ تا دوره اورارتوییان در شهر یری به صورت متوالی مشخص شد. در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دگمه های زینتی و پلاکهای طلایی و مفرغی کشف گردید.

نیایشگاه اصلی منطقه یری در این فصل از زیر خاک بیرون آمد که شامل بیش از ۳۰۰ سنگ افراشت با ارتفاعهای مختلف از ۳۵ تا ۲۵۰ سانتیمتر با شکلهای انسانیهستندو اشکال حجاری شده روی سنگها مشابهند و حاوی صورت آدمی( بدون دهان) ، دست و شمشیر هستند.

در مناطق دیگری از آذربایجان نیز سنگ افراشت وجود دارد مانند سنگ افراشت نشت بان سراب ولی هیچ کدام دارای حجاری نیستند.

در غرب محل تجمع سنگها غاری قرار دارد که ساکنان محلی آنرا قاراکوهبل نام نهاده اند. روبروی آن چند تخته سنگ بر روی هم گذاشته شده اندو به این ترتیب سه فصل حفاری منطقه باستانی یری در سال ۸۴ به پایان رسید.

مدیر کل میراث فرهنگی اردبیل در سال ۸۴ طی بازدید از منطقه اعلام کرد که در سال ۸۵ حریم شهر یری تعیین خواهد شد و این منطقه باستانی به ثبت ملی و جهانی خواهد رسید. ولی در مرداد سال ۸۵ تحقیقات باستان شناسی منطقه تعطیل شد. وی در مرداد سال ۸۶ اعلام کرد که کار طراحی سازه محافظ با اعتباری به مبلغ بیست میلیون تومان انجام خواهد شد در حالی که این کار نیاز به صد میلیون تومان بودجه دارد. در هر صورت تا پایان سال ۸۶ هیچ گونه اقدامی در جهت حفاظت از سنگ افراشتها انجتم نشده بود.

منطقه یری که وسیع ترین منطقه تاریخی استان اردبیل و یکی از با اهمیت ترین مناطق پیش از تاریخ شمال غرب ایران است به شماره ۶۱۶۲ به ثبت آثار ملی رسید. ولی به دلیل عدم حفاظت از منطقه سرمای بی سافقه زمستان سال ۸۶ سنگ افراشتها را مورد حمله قرار داد و در اول بهمن ۸۶ با یک زیر نویسی تلوزیونی در شبکه خبر اعلام شد که ۸۰% از آثار تاریخی منطقه یری بر اثر سرما از میان رفته است. در واقع یکی از با ارزش ترین و بی نظیر ترین آثار باستانی ایران و جهان در اثر بی مسولیتی سازمان میراث فرهنگی از دست رفت و به هیچ وجهه قابل مرمت نیست.