سمبوليسم عدد نه در ميان تركان

توحید ملک زاده دیلمقانی
 در طول تاريخ، اعداد به انحاء مختلف انسان ها را به خود مشغول داشته و در اين باره انسان ها نيز به تخيل و سمبوليزه کردن آنها پرداختنداند. اعدادى مانند 2 ، 3 ، 4، 7، 9 ، 12 ، 13 ، 40 از جمله اين اعداد هستند. در اين ميان عدد 9 در ميان تركان باستان و تركان معاصر از اهميت فراوان برخوردار بوده و اصولاً زندگى تركان بر مدار نه بوده است.

دقيقاً علت تقدس عدد نه در ميان تركان مشخص نيست شايد زاده شدن انسان پس از نه ماه و نه روز پس از انعقاد نطقه علت اين امر باشد. به فرض صحيح بودن اين تئورى مى توان حدس زد تركان از باستان ترين ايام تا حال توانسته اند با تشخيص نوعى نظم در طبيعت با درک پريوديك بودن اين نظم حول عدد 9 آشنا شده و آنرا به عنوان يك عدد مقدس در ميان تركان تعميم دهند. با مطالعه ى تاريخ تمدن تركان از تركان باستان تا همين اواخر در مى يابيم اهميت عدد 9 همچنان در طول تاريخ پابرجا بوده است.

1 - اولين تمدن شناخته شده جهان از آن سومريان پروتورك مى باشد. طبيعى است عدد مقدس 9 نيز در ميان تركان سومرى رايج باشد. مثلاً در ميان سومرى ها در هر برج دروازه ايشتر (الهه ى عشق از مصدر ايسته مك ) 9 رديف حيوان نقش گرديده بود. شامل گاوهاى زرد طلايى با يال ها و منگوله هاى آبى و شاخهاى سبز ، شيرهاى زرد رنگ با خال هاى سفيد كه همه در زمينه اى آبى نقاشى شده بودند. مى دانيم شاخ از مظاهر قدرت آسمانى تركان و رنگ آبى رنگ تقدس در ميان جوامع ترك محسوب مى شود.

2 _ در ميان قبايل ترك ساكن تركستان به قبیله دوققوز اوغوز نيز برمى خوريم. قبايل اوغوز مركب از 24 قبیله از دوققوز اوغوز ها منشعب شده اند. در كتيبه هاى اورخون در ميان دوققوز اوغوزان از مراسم يوغ (عزادارى) به مناسبت مرگ آلپ ارتونقا كه در شاهنامه افراسياب خوانده شده ياد شده است.

3 _ در كتاب وزين دده قورقود شاهكار ادبى تركان نيز عدد 9 به نحو بارزى ديده مى شود. در داستان « قازان بگ اوغلى اوروز بگين توتساق اولدوغى بويى بيان ائده ر خانيم هئى » از كتاب دده قورقود داريم:« بير گون اولاش اوغلى قازان بگ يئرينده ن تورميشدى قارا يئرين اوزه رينه اوتاق لارين تيكدير ميشدى. بين يئرده ايپك خالچاسى دؤشنميشدى. آلا سايودن گؤك يوزينه آشانميشدى. توقسان تومن گنج اوغوز صؤحبتينه ديريلميشدى. آغزى بؤيوك خومره لر اورتاليغا سالينميشدى . توققوز يئرده بادييه لر قوريلميشدى. آلتون آياق صراحيلر ديريلميشدى. توققوز قارا گؤزلى اؤرمه ساچلى، اللرى بيله گينده ن قينالى، بارماق لارى نيگارلى ، بوغازلارى بير قاريش كافر قيزلارى آل شرابى آلتون آياغا قالين اوغوز بگلرينه گزديره ر لردى» در اين متن دختران نه گانه با جامهاى شراب ديده مى شود.

4 _ در اعتقاد شامانيسمى تركان باستان « باى اولگن » بر بلند ترين نقطه ى آسمان نهم بر قله كوه قرار گرفته است.

5 _ در كتاب وزين ديوان لغات الترك نوشته محمود كاشغرى اولين توركولوژ جهان در ماده ى توققوز توغلوق خان چنين آمده است: « خاقان و ملك داراى توققوز توغ يعنى داراى نه درفش و بر نه درفش چيزى نمى افزايند و هر چند كه ولايت و مقام بيشتر شود به همان نه فال نيك گيرند و شگون دارند. و اين علم ها و درفش هاى نه گانه را از ديبا يا حرير نارنجى رنگ سازند نيكو فالى را».

6 _ امير تيمور كه به حق وارث امپراطورى فرهنگى _ سياسى تركان بود نيز به رسم اجدادش عدد نه را مقدس مى شمرد. وى پس از فتح دمشق از مردم تحف و هدايايى جمع كرد و اين تحف را « دو قوزات » يعنى نه تا از هر جنس مى ناميد.

7 _ در ديرين ترين متن ادبى مغولان كه خويشاوند فرهنگى تركان هستند چنين آمده است: « چنگيز رو به آفتاب مى نمود و كمربند خود را بر گردن انداخته و كلاه را در دست گرفته به سينه خود مى زد و نه بار در برابر آفتاب سجده مى كرد و سپس جرعه افشانى و نيايش مى نمود». درباره تاريخچه ى جرعه افشانى در ميان تركان و سمبوليسم آن مقاله ديگرى در دست تهيه است. اين رسم ديرين تركان در ميان يونانى ها و فارس ها نيز رسوخ كرده است.

8 _ در تاريخ جهان آرا كه درباره ى امپراطورى آذربايجان دوره ى شاه اسماعيل خطايى نوشته شده داريم: « اويماق مغول نه نفرند بدان جهت تركان عدد توقوز را معتبر دانند. گفتنى است اويماق تاتارها نيز هشت نفر بود بدين جهت عدد هشت نيز به مثابه ى سمبول تركان تاتار انتخاب شده بود. محمد امين رسول زاده بانى جمهورى آذربايجان پرچم رسمى آذربايجان را منقوش به ستاره هشت پر نمود چرا كه تا چندى پيش تركان آذربايجان در ميان روسها به تاتار مشهور بودند. ستاره هشت پر در ميان ايلاميان پروتورك نيز اهميت داشت و ساختمان كاخ خورشيد نادر در كلات كه هنوز هم موجود است بصورت هشت گوش ساخته شده است. مى دانيم نادر شاه افشار داراى شعور ملى بوده و به ترك بودن خود افتخار مى كرده است.

9_ امپراطورى ايلخانى نيز كه تمام آسيا را تحت تسلط خود گرفته بود نيز عدد نه را عددى مقدس مى شمرد مثلاً قوبيلاى تمام هدايا را با مضربى از عدد 9 دريافت مى كرد. ماركوپولو سياح ونيزى كه به اين مساله اشاره كرده است همچنين مى نويسد: « سارق در ميان تركان اگر مستحق مرگ نباشد جزايش چوپ و فلك مى باشد مى تواند مجازات خود را بازخريد كند. در اين صورت بايد نه برابر قيمت شى مسروقه را بپردازد.».

10 _ سپاه مغول در جنگى كه به قصد حمله به ارمنستان در سال 1241 م انجام دارند پس از پيروزى بر دشمن از هر پيكر افتاده دشمن يك گوش كندند و نه كيسه بزرگ را از آن انباشتند.

11 _ در ميان تركان تركمن نيز همين رسم ديده مى شود مثلاً مهريه دختران تركان بر مدار نه بود « دو نه طلا، سه نه طلاو...» دخترخان و طورها و ساير اعيان تا نود دوقوز طلا بر قرار مى شد.

12 _ در كتاب نفيس « سنگلاخ » كه در عهد نامه نادر شاه نوشته شده داريم: « بعضى از مورخين هم عدد اولاد يافت را نيز كه ابوالترك است نه شمرده اند. هديه و پيشكش را از هر جنس كه باشد نه نه ترتيب مى دهند لهذا هديه و پيشكش را نيز بالمجاز «توقوز» نامند. و موافق شرع نبوى نيز مزيت عدد نه عدد ديگر وضوح دارد زيرا كه عدد اسماء حسنى الهى نود و نه است» در همانجا ذيل لغت توقوز اتابك داريم:« كنايه است از آبا علوى كه عبارت از نه فلك باشد».

13 _ طرخان از جمله القاب مهم در سيستم اجتماعى تركان بوده كه دارنده اين لقب از «نه» امتياز برخوردار بود. نام پدر معلم ثانى افتخار فلسفه ترك حكيم ابونصر فارابى ، محمد طرخان بوده است.

14 _ در پرچم رسمى تركان چچن نيز گرگى با نه ستاره در اطرافش ديده مى شود.

15 _ در ميان درياچه اورميه جزيره اى به نام « دوققوزلار » ديده مى شود و در خود شهر اورميه يخ خانه اى به نام دوققوز پله وجود دارد.

16 _ در ميان تركان قاجار نيز عدد 9 از اهميت برخوردار بود بطوريكه به مناسبت ورود مظفرالدينشاه از اروپا به سرحد نه طاق نصرت به افتخار وى برپا داشتند.

17 _ رسم تقديس عدد نه به ميان يونانيان نيز رسوخ يافته است. اين رسوخ بى شك از طريق تركان اسكيت انجام يافته است بطوريكه در اساطير يونان « هيدرا » مار نه سرى است كه به دست هركول كشته مى شود.

18 _ در اشعار ظهير فارابى نيز داريم: نه كرسى فلك نهد انديشه زير پاى تا بوسه بر ركاب قيزيل ارسلان زند

منابع

1. ساندرز.ن.ك.، بهشت و دوزخ در اساطير بين النهرين ، اسماعيل پور، ابوالقاسم ، نشر فكر روز، تهران چاپ اول 1373 ص 63

2. كؤپرولو، فؤاد ، تورك ادبياتى تاريخى، استانبول 1981، ص 49

3. گونئيلى، حسين .م. دده قورقود كيتابى و دده قورقود كيتابندا سؤزلر آدلار تهران 1378، ص 127

4. الياده، ميرچا، رساله در تاريخ اديان ، جلال ستارى ، تهران ، سروش ، چاپ اول 1372، ص 76

5. كاشغرى ، محمود، ديوان لغات الترك ، دبير سياقى ، تهران 1377 ، ص 491

6. زياده، دمشق در عصر مماليك ، جمال الدين اعلم ، تهران 1351 ، ص 32

7. پليو، پل ، تاريخ سرى مغولان ، شيرين بيانى ، تهران 1350 ، ص 38

8. غفارى قزوينى ، قاضى احمد ، تاريخ جهان آرا، ص 40

9. اوتر ، ژان، سفرنامه ژان اوتر عصر نادر شاه ، دكتر على اقبالى ، تهران چاپ اول 1363

10. ماركوپولو ، سفرنامه ماركوپولو ، با مقدمه جان ماسفيلر، جيب الله صحيحى تهران 1350 ، ص 139

11. همان ، ص 92

12. ويلتس ، دوراكه ، سفيران پاپ به دربار خانان مغول، مسعود رجب نيا، چاپ اول خوارزمى ، 1353 ، ص 69

13. ميرپنجه ، سرهنگ مير اسماعيل ، خاطرات اسارت روزنامه سفرخوارزم و حيوه ، تهران 1370 ، ص 128

14. استرآبادى ، سنگلاخ، ص 119

15. همان ، ص 120

16. فيضى الهى وحيد ، دكتر حسين ، مجله شكار و طبيعت شماره 51

17. مليچك ، روزنامه خاطرات عزيز السلطان ( مليجك ثانى) ج اول ، تهران 1377 ، ص 293

18. ساندروز ص 47