اسمی محمود، آته سی نینگ اسمی حسین محمّد اؤغلی،1008- إینچی میلادی، 380- إینچی هجریده، حاضرگی قیرغیزستانگه تیگیشلی ایسق کؤل یقینیده گی بارسغان شهریده، ایریم منبعلرگه کؤره کاشغرده دنیاگه کیلگن. کیلیب چیقیشی جهتیدن کاشغری قاره خانیلر سلاله سیگه منسوب، آته سی حسین اؤشه دورده گی بارسغان شهری نینگ امیری بؤلگن. کاشغری باشلنعبچ تعلیمنی اؤز قیشلاغیده، یؤقاری معلوماتنی ایسه کاشغر مدرسه لریدن بیریده آله دی. آته سی خانزاده، سرکرده بؤلگنی اوچون محمود کاشغری حربی تعلیمات جمله دن، یای آتماق، آت سوریش، آوقیلیش کبی دورنینگ عنعنوی مشغولاتلرنی اؤته یدی. شونینگدیک، کاشغری اؤزبیلیم و ملکه سینی آشیریش مقصدیده بخارا، سمرقند، مرو، نیشاپور و بغداد گه سفر قیله دی. او 7 - 8 ته تیلنی ( تورک، فارس، عرب، روم، ختای ... )
ديوان لغات الترك محمود كاشغری نويسنده: گ. هازای ترجمه به اختصار: ح. گرگانی ـ همت شهبازی
لغت نامه كاشغري توجهي به اسامي مكانها، اسمهاي عام، عنوانها و درجات داردكه توصيفات او بيشتر شامل اطلاعات تاريخي و تجارب شخصي همچنين نمونه هايي از فولكلور، اشعار وضرب المثلهاي ترك ميباشد كه اين اثر را منبع مهمي براي زبان تركي ميخوانيم و همچنين اهميت زادي به ارزش تاريخي آن ميدهد. اظهارنظرهاي مقايسه اي كاشغري نيزميتواند راهنماي خوبي باشد گرچه اين جنبه كمتر در اثرش ديده ميشود. عناصر زباني كه مربوط به تركي مي باشد درحقيقت زبان محلي اديبان بوده است.
.محمود بن الحسين بن محمد دانشمند بزرگ ترك و لغوي قرن پنجم هجري كه اثرش ديوان لغات الترك (1) يكي از برجسته ترين آثار ثبت شده زبان تركي و همچنين يك منبع عمده براي تاريخ مردم ترك زبان است، تنها اطلاعاتي كه ما راجع به زندگي او در دست داريم از اثرش و آن هم بسيار نا كافي است. به نظر ميرسد كه او از بالاساقون كه در سواحل جنوبي ايسيك گؤل قرار دارد در يك خانواده شريف كه با خاندان قراخاني مرتبط بوده اند بدنيا آمده است. كاشغري عميقاً به آموزش و فرهنگ اسلامي وابسته بوده و در اين باره خود ميگويد كه قبل از اينكه به بغداد برود سفرهاي زيادي به سرزمينهاي ترك نشين داشته است. احتمال دارد كه نزاعهاي داخلي همين سلسلة قراخاني سبب اين مسافرتها و مهاجرت ها شده است. در بغداد او با بسياري از اديبان ملاقات كرده و در مي يابد كه علاقة زيادي به زبان و مردم ترك دارد، بنا براين ترغيب ميشود كه دو اثر راجع به آنها بنويسد. از همين جا شروع به نوشتن كتاب ديوان لغات الترك( 464 هـ . ش) مي كند. بر طبق اطلاعات داخل كتاب، او چهار قسمت از آن را در طول سالهاي 464 تا 476 مينويسد. نسخه اصلي ديوان دردست نيست اما تحرير دست نوشتة منحصر به فردي از آن به تاريخ 27 شوال 664 بر ميگردد. نسخهاي است با ارزش گرچه خالي از اشكال نيست. دومين اثر كاشغري دستور زبان تركي به نام جواهرالنحو في لغت الترك است كه اين هم مفقود شده است و از لابلاي نوشته هاي ديگران موجوديت آن مدلل ميشود. آثار كاشغري اهميت به سزايي در زبان تركي و همچنين براي تاريخ، جغرافي و ادبيات عامه مردم ترك زبان دارد؛ و براي همين اين مجموعه زبان شناختي نه تنها از متون شيواي زبان تركي شناخته شده بلكه همچنين يك فرهنگ توصيفي و مقايسهاي و يك مقدمه گرامري زبانشناختي است. در حقيقت اين كتاب نخستين گرايش اديبانهاي را ارائه ميدهد و بنا براين اولين توصيف مواد زبانشناختي با يك شيوة منحصر به فرد از اين زبانها است؛ و در عين حال هم مقدمه و هم خود مداخل منحصر به فرد آثار كاشغري شامل يكسري حقايق و اظهار نظرهاست كه گاهاً بوسيلة تجارب و مشاهدات شخصي پشتيباني ميشود. در سير تفرق و گسترش زبان تركي بخاطر ساده تر كردن موقعيت در قرن پنجم هجري اظهار شده است. اطلاعاتي كه او راجع به نوشتار مردم ترك زبان ارائه ميدهد از نقطه نظر زبان شناسي داراي اهميت است گرچه قصد او دركي جامع از زبان تركي است كه بعضي از آنها را در لغتنامه خود آورده است. مباني زبان شناسي در كارهايش بازتابي از زبان گفتاري در كاشغر است كه او از آن با عنوان تركي كاشغري ياد ميكند. آثار كاشغري بطور كلي به ضبط زبان شناختي كاشغري اشاره دارد به غير از مطالبي راجع به كاشغر تاريخ زبان شناختي از اوغوز و قپچاق از ارزش قابل توجهي برخوردار است اين لغتنامه اساساً براي اديبان در بغداد به عنوان يك زبان رايج طراحي شده بود كه تفاوتهايي با زبان مردم ترك داشت. بنا بر اين او عمداً متدهايي را از دستور زبان و فرهنگ عرب براي توصيف اصول زبان شناختي خود برگزيد درحاليكه دستور زبان عربي به عنوان يك راهنما ايفاي نقش ميكرد، ادبيات زبان عرب او را با يك ليست كاملي از لغات آشنا كرد كه با اين مجموعه او ميتوانست با مجموعه لغات تركي كه زبان مادري او بود مقابله كند اين حقيقت كه اصول زبانشناختي تركي بايد با دستور زبان عربي مطابقت ميداشت كاشغري را وادار به مطالعة دقيق اين اصول كرد. با وجود اين حقيقت كه اين كار در بغداد صورت گرفت كه از سرزمين مادري او فاصلة زيادي داشت، او را ناتوان از اين ساخت كه بتواند آنطور كه ميخواست اين كار را به نحو احسن انجام دهد و همچنين ميتوان پرسيد كه تا چه ميزان توانسته بود از اين فرصتهاي نه چندان خوب براي چنين پژوهشي استفاده نمايد. همچنين قابل پرسش است كه تا چه ميزان كار او در آنجا نقصان پذيرفت يا اوج گرفت. بنا بر اين ما نسخه خطي از كار او را در درست نداريم و كپي هاي آن هم به زبان تركي نيست.
لغت نامه كاشغري توجهي به اسامي مكانها، اسمهاي عام، عنوانها و درجات داردكه توصيفات او بيشتر شامل اطلاعات تاريخي و تجارب شخصي همچنين نمونه هايي از فولكلور، اشعار وضرب المثلهاي ترك ميباشد كه اين اثر را منبع مهمي براي زبان تركي ميخوانيم و همچنين اهميت زيادي به ارزش تاريخي آن ميدهد. اظهارنظرهاي مقايسه اي كاشغري نيزميتواند راهنماي خوبي باشد گرچه اين جنبه كمتر در اثرش ديده ميشود. عناصر زباني كه مربوط به تركي مي باشد درحقيقت زبان محلي اديبان بوده است. براي همين همانطور كه اشاره كرديم هدف اصلي كاشغري آشنا ساختن اديبان عرب با زبان تركي بوده است. او بدرستي زبان مادريش را بعنوان نمايندهاي از اين گروه زباني معرفي كرده است. با اين وجود كه براي ما نيز قابل فهم است او از اينكه لغاتي را كه از عربي وام گرفته شده بود جزو زبان خود نميدانست، لغاتي كه نقش مهمي دركتاب قوتاد قو بيليك احمد يسوي بازي مي كند كه يادگار ادبي برجستة اين دوره است و بنظر ميرسد بسيار محتمل است كه آنها نگرشي به زبان گفتاري داشته باشند. يكي ديگر از خصوصيات عمدة كار كاشغري اين است كه او توجه خود را به زبان گفتاري روزمره كرده است. لغتنامه او دانش ما را راجع به زبان قراخاني كامل كرده است و اين اطلاعات ما راجع به او از همين كتاب قوتادقوبيليك است گرچه دانش كاشغري از زبانهاي تركي جهت گيري خاصي داشته است واظهار نظرات او گاهاً متناقض است، او اعتباري براي استفاده از اين روش مقايسه اي را به ما داده است. علاقة اصلي او به زبان كاشغري است كه در ناحيه اوغوز و قبچاق رايج بوده است. كاشغري تفاوتهاي اين دو زبان را بيان كرده و اطلاعات مربوط به آن ميتواند بعنوان شواهد زنده اي در نظر گرفته شود. اطلاعات او ميتواند درجايي كه از زبان مكتوب تركي نوشته اي در دست نيست براي ما سندي باشد. گرچه در ارزيابي اطلاعاتي كه كاشغري ميدهد اشتباهاتي هم درنظر گرفته شود، اما فولكلور زبا ن شناختي مقايسه اي و مسائل تاريخي و جغرافيايي بعنوان يك منبع با ارزش براي ما است. اين لغتنامه نتيجه تجانس دو زبان عربي و تركي است كه زماني روشهاي زبان شناختي عرب در زبان تركي اعمال ميشد علاوه براينكه اين كتاب بسيار مرتبط است با زبان اوليه ترك و زبانهاي متنوع آن، همچنين ميتواند بعنوان راهنماي با ارزشي در ضبط سير توالي تاريخ ترك نيز درنظرگرفته شود كه اكثر آن به متون نامطمئن اويغوري ميباشد. لغتنامه كاشغري بطور كلي براساس سير تاريخي طبقه بندي شده است كه به همين بخش زبان تركي ميانه ميپردازد. اين اصطلاح از اسناد مكتوب زبان شناختي زبان ترك به ما رسيده است كه براساس روند تاريخي كه بين حكاكي هايي كه مربوط به جادو و سحر بوده است به همان دوران اوليه اويغور و مكتوبات دوره بعدي آن مربوط ميشود.
2) يك جلد از اين كتاب با ترجمه و تنظيم آقاي دكتر سيدمحمد دبيرسياقي كه شامل نامها، صفتها، ضميرها و پسوندهاست به زبان فارسي ترجمه و در سال 1375 توسط انتشارات پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي در1100 صفحه چاپ و منتشر شده است.
ــــ پاورقي:
1) منبع: ISLAMIC ENCYCLOPEDIA ذيل ماده AL KASHGHARI
