بعد از ورود اسلام ، تا مدتها تقسيم كشور به چند بخش يا استان مفهومي نداشت . برخي از نقاط مانند طبرستان و ديلمان يا گيلان از خلفا اطلاعت نمي‌كردند . امراي محلي در اين مناطق حكومتهاي مستقلي تشكيل داده بودند .
پس از آن كه نفوذ خلفاي بغداد كاهش يافت ، دولتهاي نيمه‌مستقل و مستقل نظير طاهريان ، صفاريان ، سامانيان ، آل‌زيار ، آل‌بويه و غيره يكي بعد از ديگري بر روي كار آمدند . ايران به صورت يك پارچه نبود و حوزه‌هاي قدرت در نقاط مختلف وجود داشت . از اين دوره‌ها و پس از آن تا دوره ايلخانيان اطلاعات كافي در ارتباط با وضعيت تقسيمات كشوري وجود ندارد . اصولاً به علت وجود قدرتهاي متعدد و حكومتهاي منطقه اي تقسيمات استاني نمي‌توانست مفهومي داشته باشد . طبق اطلاعاتي كه حمدالله مستوفي در تاريخ گزيده مي‌دهد ايران در دوره شاهان مغول شامل 20 بخش بوده كه عبارتند از ، عراق عرب ، عراق عجم ، آذربايجان شامل آران و مغان ، شيروان ، گرجستان ، ملك‌روم ، ولايت ارمن(توجه داشته باشيد اين قسمت در سوريه فعلي واقع شده نه ارمنستان فعلي كه در دوران استيلاي روس ها از آزربايجان منفك شده است) ، ديار بكرو ربيعه ، كردستان ، خوزستان ، فارس ، شبانكاره ، كرمان ، مكران و هرمز ، مفازه ميان كرمان و سيستان ، قهستان و نميروز و زاولستان ، خراسان ، مازندران ، قومس و جرجان ، گيلان . اين تقسيمات پس از مغول اندك اندك فراموش شده و بالاخره در دوران صفويه تقسيمات جديدي شكل گرفت . براساس برخي از مدارك در زمان شاه اسماعيل اول ، ايران 19 ايالت داشته است كه در اداره اين مناطق از عناوين مختلفي مانند خان ، سلطان و بيگ استفاده مي‌شد . حكام ايالت بزرگ را خان و حكام كم اهميت‌تر را سلطان مي‌خواندند . در دوره جانشينان شاه اسماعيل ترتيب ديگري داده شده كه برطبق آن ايران به 4 والي‌نشين و 13 بيگلربيگي‌نشين تقسيم گرديد . والي‌نشين مربوط به ولايات بزرگ و بيگلربيگي نشين‌ها مربوط به ولايات كوچك بود.
نخستين قانون تقسيمات كشوري
پس از انقلاب مشروطيت در اولين دوره قانون‌گذاري به سال 1285 هجري شمسي قانوني تحت عنوان قانون تشكيلات ايالات و ولايات به تصويب رسيد .
ماده 2 قانون مزبور واژه‌هاي ايالت و ولايت را تعريف و اسامي 4 ايالت را كه عبارت بودند از آزربايجان ، كرمان و بلوچستان ، فارس و بنادر و نيز خراسان و سيستان مشخص نمود .
در تعريف ايالت و ولايت چنين آمده است « ايالت قسمتي از مملكت است كه داراي حكومت مركزي و ولايت حاكم‌نشين جزء است » و « ولايت قسمتي از مملكت است كه داراي يك شهر حاكم‌نشين و توابع باشد ، اعم از اينكه حكومت آن تابع پايتخت يا تابع مركز ولايتي باشد » . واحدهاي ديگر تقسيماتي مشخص شده در قانون ؛ بلوكات و ناحيه بوده است .
گرچه اسامي ولايات در قانون نيامده بود , ولي در عمل 12 ولايت وجود داشت كه عبارت بودند از : استرآباد ، مازندران ، گيلان ، زنجان ، كردستان ، لرستان ، كرمانشاهان ، همدان ، اصفهان ، يزد ، خوزستان و عراق ( اراك ) .
در سال 1341 هجري قمري ايران به 8 ايالت بزرگ تقسيم شد كه اسامي آنها عبارتند بودند از : آزربايجان(كردستان ولايتي تحت امر آذربايجان بود) ، گيلان ، مازندران ، استرآباد , خراسان ( ولايت شرقي قائنات و قهستان و سيستان جزو آن محسوب مي‌شدند ) . ايالت كرمان مشتمل بود بر بلوچستان و مكران و بنادر درياي عمان , فارس كه لارستان و كهگيلويه و بنادر خليج فارس از مضافات آن بود. و خوزستان حدود ايالات ، ولايات و بلوكات به موجب اصل سوم متمم قانوني اساسي ( 14 ذيقعده 1285 هـ . ش ) ثابت و تغيير در آنها به حكم قانون بوده است .
دومين تقسيمات كشوري (دوران رضا شاه و شروع آزربايجان زدايي)
تا 16 آبانماه سال 1316 هجري شمسي كه قانون تقسيمات كشور و وظايف فرمانداران و بخشداران به تصويب مي‌رسد ، تغييرات عمده‌اي در محدوده تقسيمات كشوري به عمل نمي‌آيد . الحاق ابرقو به يزد و خلجستان(خلج ها ترك هستند) به قم از موارد معدود تغييرات تقسيماتي است . البته طي سالهاي مذكور تغييرات متعددي در تغيير نام عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري به وجود مي‌آيد كه از آن جمله مي‌توان به موارد زير اشاره كرد :
تغييرنام علي آباد به شاهي , ترشيز به كاشمر , منصورآباد به مهران , ناصري به اهواز , مشهد سر به بابلسر , اشرف به بهشهر و ... .
همزمان با تصويب قانون مذكور ، اسامي واحدهاي تقسيماتي و همچنين مسئولان واحدها تغيير مي‌يابد . براساس مصوبه‌اي نامهاي استان ، شهرستان ، بخش و دهستان ، اسامي جديد واحدهاي تقسيماتي گرديده و در ماده يك قانون تقسيمات كشوري و وظايف فرمانداران و بخشداران ، كشور ايران مطابق نقشه و صورت ضميمه به 6 استان و 50 شهرستان تقسيم ميشود . هر استان مركب از چند شهرستان و هر شهرستان مركب از چند بخش و هر بخش مركب از چند دهستان و هر دهستان مركب از چند قصبه .
استانهاي كشور با توجه به موقعيت جغرافيايي استقرار آنها و جهات اربعه ، نامگذاري گرديد.
استانهاي شمال غرب ، غرب ، شمال ، جنوب ، شمال شرق و استان ششم ( مكران ) . هر يك از استانها با در نظر داشتن وسعت ، داراي شهرستان‌ها و بخش‌هاي متعددي بوده‌اند .
در نوزدهم ديماه سال 1316 ، با اصلاح قانون تقسيمات كشوري و براساس ماده يك آن ، كشور ايران مطابق نقشه و صورت ضميمه به ده استان و 49 شهرستان تقسيم شد . در اين اصلاحيه نيز ، هر استان مركب از چند بخش و هر بخش مركب از چند دهستان و هر دهستان مركب از چند قصبه و ده است .
در ماده دوم ، استانهاي كشور و شهرستانهاي تابعة استان يكم شامل زير بوده است .
استان يكم شامل شهرستانهاي :
1ـ زنجان 2ـ قزوين 3ـ ساوه 4ـ سلطان‌آباد 5 ـ رشت 6 ـ شهسوار
استان دوم شامل شهرستانهاي :
1ـ قم 2ـ كاشان 3ـ تهران 4ـ سمنان 5 ـ ساري 6 ـ گرگان
استان سوم شامل شهرستانهاي :
1ـ اردبيل 2ـ تبريز
استان چهارم شامل شهرستانهاي :
1ـ خوي 2ـ رضائيه(اورميه) 3ـ مهاباد(سويوق بولاق) 4ـ مراغه 5 ـ بيجار
استان پنجم شامل شهرستانهاي :
1ـ ايلام 2- شاه آباد 3- كرمانشاه 4- سنندج 5- ملاير 6- همدان
استان ششم شامل شهرستانهاي :
1ـ خرم‌آباد 2ـ گلپايگان 3ــ اهواز 4ـ خرمشهر
استان هفتم شامل شهرستانهاي :
1ـ بهبهان 2ـ شيراز 3ـ بوشهر 4ـ فسا 5 ـ آباده 6 ـ لار
استان هشتم شامل شهرستانهاي :
1ـ كرمان 2ـ بم 3ـ بندرعباس 4ـ خاش 5 ـ زابل
استان نهم شامل شهرستانهاي :
1ـ بيرجند 2ـ تربت‌حيدريه 3ـ مشهد 4ـ قوچان 5 ـ بجنورد 6 ـ گناباد 7 ـ سبزوار
استان دهم شامل شهرستانهاي :
1ـ اصفهان 2ـ يزد
طي تبصره مندرج در ماده 2 قانون ، جزاير مجاور هر يك از شهرستان‌ها ، تابع آن شهرستان مي‌باشد . در صورت ضميمه قانون اصلاح قانون در تقسيمات كشوري نام 49 شهرستان و 290 بخش قيد شده است .
از سال 1316 به بعد تغييراتي در تقسيمات كشوري به استناد تبصره ماده 2 قانون سال 1316 به وجود مي آيد . در سال 1325 استان سوم و چهارم تبديل به يك استان به نام استان آذربايجان گرديده و سال 1326 حوزه بلوچستان به مركزيت زاهدان و 3 فرمانداري تابعه تحت نظر يك نفر مأمور عالي‌رتبه به نام فرماندار كل كه هم‌رديف با استاندار است اداره ، و در سال 1326 علاوه بر تأسيس فرمانداري كل بلوچستان ، استان تهران نيز در تاريخ 23/7/1326 با تركيب شهرستانهاي قزوين ، ساوه ، قم و دماوند و محلات ايجاد شد .
در سال 1333 ، فرمانداري‌هاي كل بنادر و جزاير خليج‌فارس و بنادر و جزاير درياي عمان و در سال 1336 فرمانداري كل خرم‌آباد و همچنين استان سيستان و بلوچستان ايجاد و فرمانداري كل بختياري و چهارمحال و همچنين استان كردستان و استانهاي سوم و چهارم در سال 1337 تأسيس شدند .
در سال 1340 فرمانداري هاي كل سمنان , همدان و لرستان ايجاد و فرمانداري كل بويراحمدي و كهگيلويه به مركزيت ياسوج در سال 1342 تاسيس شد . فرمانداري‌هاي كل ايلام ، لرستان و پشتكوه در سال 1343 و فرمانداري‌هاي كل بنادر و جزاير بحر عمان و خليج‌فارس منحل و استان ساحلي بنادر و جزاير خليج‌فارس و درياي عمان به مركزيت بندرعباس تأسيس ميشود.
در سال 1348 فرمانداري‌هاي كل زنجان ، يزد و بوشهر ايجاد گرديده و در سال 1352 ، استانهاي يزد و چهارمحال و بختياري ، لرستان ، زنجان ، همدان و بوشهر تأسيس مي يابد . در سال 1355 ، فرمانداري‌هاي شميرانات و ري منحل و در محدودة شهرستان تهران ، شميرانات و ري شهرستانهاي جديدي به مركزيت شهر تهران از تركيب بخش‌هاي حومه ، ري ، فشاپويه ، لواسانات و رودبار قصران تأسيس شد . در همان سال استانهاي بويراحمد و كهگيلويه و سمنان تأسيس يافته و نام استان ساحلي و بنادر و جزاير خليج‌فارس و درياي عمان به استان هرمزگان تغيير مي‌يابد . در سال 1356 ، مركز استان مركزي به اراك انتقال يافته ، شهرستان قزوين به استان زنجان الحاق , و فرمانداري‌هاي تهران و كرج در محدودة شهرستانهاي مربوطه مستقيماً زير نظر وزارت كشور قرار گرفت . در سال 1357 ، در محدوده شهرستان تهران و كرج و ورامين ، استان تهران به مركزيت شهر تهران ايجاد شده و شهرستانهاي شميران و ري بار ديگر تاسيس گرديد .
پس از انقلاب اسلامي
پس از پيروزي انقلاب اسلامي ،اسامي برخي شهر ها مانند سلماس و اورميه عودت داده شد ولي ساير تغييرات مانند تغيير نام شهرهاي توفارقان ، خياو ، مغان ، بين ائو و غيره همچنان به روش پهلوي باقي ماند. در سال 1358 عمده تغييرات ، در تغيير نام عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري بود . در همان سال علاوه بر تغيير نام‌ها و انتزاع و الحاق‌ها ، شهرستانهاي مهريز ، خوانسار ، شادگان ، قائنات ، تركمن ، رامسر ، دليجان ، مشيز ، علي‌آباد ، فريدون‌شهر و آستانه اشرفيه تأسيس و در سال 1359 شهرستان هاي كهنوج ، فلاورجان ، دير ، تاكستان ، لردگان فارسان ، شيروان و چرداول ، سوادكوه ، كردكوي ، سربند ، كنگاور ، سرپل ذهاب ، گيلان‌غرب و انديمشك ايجاد و شهرستان كيش به بخش تبديل شد . در سال 1361 , شهرستان ابوموسي ايجاد شده و از سال مذكور به بعد به علت انجام مطالعات مربوط به تهيه و تدوين قانون جديد تقسيمات كشوري ، كليه تغييرات تقسيماتي متوقف گرديد .
سومين تقسيمات كشوري(مرحله نوين آزربايجان زدايي)
قانون تعاريف و ضوابط تقسيمات كشوري در سال 1362 به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد . چارچوب اين قانون همان چارچوب قانون مصوب 19/10/1316 بوده بدين‌گونه كه واحدهاي تقسيماتي و سطوح موجود در هر دو قانون ، عبارت بودند از استان ، شهرستان ، بخش و دهستان . در قانون تعاريف و ضوابط تقسيمات كشوري براي هر يك از سطوح تقسيماتي تعاريف ، معيارها و ضوابط معيني براي شناسايي و ايجاد و تأسيس آنها در نظر گرفته شد . اين معيارها شامل پارامتر هاي جمعيت با در نظر گرفتن تراكم ، و شاخص‌هاي اجتماعي ، اقتصادي ، فرهنگي ، سياسي و … مناطق است.
در اجراي مراحل اوليه قانون ، نزديك به 2320 دهستان و 810 بخش تأسيس شده ولي , ايجاد و تأسيس شهرستان تا سال 1366 متوقف بود . شهرستان جاسك به عنوان اولين شهرستان پس از تصويب قانون تعاريف و ضوابط تقسيمات كشوري در 12/10/66 به تصويب رسيده , و از آن پس و در سال 1367 با ايجاد شهرستانهاي دلفان و كوه‌دشت در استان لرستان بار ديگر تاسيس شهرستان ها آغاز شد . در سال 1368 شهرستانهاي دورود در لرستان هريس و كليبر و بناب و شبستر در آزربايجان شرقي ، ساوجبلاغ و شهريار در تهران ، جوانرود در باختران ، مينودشت و بابلسر در مازندران ، شوش در خوزستان ، كبودرآهنگ در استان همدان ، برخوار و ميمه در اصفهان سرخس ، نهبندان ، خواف و چناران در استان خراسان ، لامرد در استان فارس ، نيك‌شهر در سيستان و بلوچستان ، رودان در هرمزگان و بوكان در آذربايجان غربي ايجاد و تأسيس شد . همچنين در سال 1369 شهرستانهاي اردل در چهارمحال و بختياري ، اسدآباد در همدان ، مباركه در اصفهان ، ميبد در يزد ، باغ‌ملك در خوزستان ، شاهين‌دژ و تكاب در استان آزربايجان غربي ايجاد و تأسيس گرديد .
در سال 1370 شهرستانهاي بيله‌سوار و پارس‌آباد در آزربايجان شرقي و همچنين فريمان در خراسان ، بهار و رزن در همدان ، صحنه در باختران و حاجيآباد در هرمزگان به تصويب رسيدند .
در همان سال ( 1372 ) طي يك ماده واحده , قانون تأسيس استان اردبيل تصويب ، و طي آن به دولت اجازه داده مي دهد نسبت به تأسيس استاني تحت عنوان اردبيل به مركزيت شهر اردبيل در محدوده شهرستانهاي پارس‌آباد ، بيله‌سوار ، گرمي ، اردبيل ، مشگين‌شهر و خلخال اقدام نمايد .
اين روند در سال 1373 نيز ادامه يافته و شهرستانهاي ديواندره و كامياران در استان كردستان ، اسلامشهر در تهران ، سلسله ، ازنا و پلدختر در لرستان و ابركوه در استان فارس بوجود آمد . در سال 1374 شهرستانهاي بردسكن در خراسان ، جلفا در آذربايجان شرقي ، محمودآباد ، نكا و چالوس در مازندران ، ملكان در آذربايجان شرقي ، آبدانان در ايلام ، بوانات در فارس ، ديلم در بوشهر و تفت در يزد و نيز آران و بيدگل در اصفهان ، نمين و كوثر در اردبيل ، ماه‌نشان در زنجان ، اميديه در خوزستان ، رباط‌كريم ، فيروز‌كوه و بوئين‌زهرا در تهران ، راور در كرمان و چالدران در آزربايجان غربي ايجاد و تأسيس گرديد.
درسال 1375 قانون ايجاد استان قم به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد . استان قم به مركزيت شهر قم و متشكل از بخش‌هاي مركزي جعفرآباد ، خلجستان ، سلفچگان و نوفل لوشاتو . علاوه بر آن در سال مذكور شهرستانهاي جاجرم در خراسان ، رضوانشهر ، املش و سياهكل در گيلان ، ايجرود و طارم در زنجان ، خرم‌بيد در فارس ، جويبار در مازندران ، تيران و كرون در اصفهان ، ارسنجان در فارس ، اسكو و آذرشهر در آزربايجان شرقي ، پاكدشت در تهران ، صدوق در يزد و بندرگز در مازندران به تصويب رسيد .
در سال 1376 دو استان گلستان و قزوين به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد . استان گلستان مشتمل بر شهرستانهاي گرگان ، گنبدكاووس ، مينودشت ، بندرتركمن ، كردكوي ، علي‌آباد ، بندرگز و استان قزوين متشكل از شهرستانهاي قزوين ، بوئين‌زهرا و تاكستان .
در سال 1378 , شهرستانهاي زرين‌دشت و خاتم در استان يزد و كلاله و آق‌قلا در گلستان , سرباز در سيستان و بلوچستان ، چاراويماق در آذربايجان شرقي بستك در هرمزگان ، دنا در كهگيلويه و بويراحمد ، مانه و سملقان ، در خراسان ايجاد و تأسيس شد . در سال 1380 شهرستانهاي آزادشهر و ارسباران و عجب‌شير در استان آزربايجان شرقي ، راميان در گلستان ، كوهرنگ در چهارمحال و بختياري ، آبيك در قزوين ، مهر ، قير و كارزين در استان فارس به تصويب رسيدند . در سال 1381 شهرستانهاي ثلاث باباجاني در استان كرمانشاه ، سروآباد در كردستان ، منوجان در كرمان ، چادگان در اصفهان ، زرنديه و كميجان در استان مركزي ، جم در بوشهر ، نظرآباد در تهران ، فراشبند در استان فارس و رشتخوار در خراسان به تصويب رسيده و ايجاد گرديدند . در سال 1382 شهرستانهاي كلات ، سربيشه و خليل‌آباد در خراسان ، عنبرآباد در كرمان ، لالي و هنديجان در خوزستان و سميرم سفلي در اصفهان به تصويب رسيدند . در سال 1383 شهرستانهاي فاروج ، گاوبندي ، روانسر ، ليكك ، خمير ، كوهبنان ، الوند و خنج تاسيس و استانهاي خراسان شمالي و خراسان جنوبي به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيده است . (دولت و مجلس شوراي اسلامي به برداشته شدن نام ازربايجان از زنجان ، قزوين و همدان و نيز اردبيل قبلا راي داده بودند ولي در يك اقدام كاملا مشخص نام خراسان را حفظ كردنددر حاليكه خراسان شمالي در حقيقت افشار يورد مي باشد و اكثريت ساكنان آن را ترك هاي افشار آزربايجاني الاصل تشكيل مي دهند)در سال 1384 نيز شهرستانهاي اسديه ، فيض‌آباد، كرندغرب ، سعادت شهر، گتوند، رامشير، كنارك، گلوگاه ، سرايان ، زهك ، رودبار و قلعه گنج به تصويب رسيدند. در سال 1384 كشور ايران داراي 336 شهرستان ، 889 بخش ، 2400 دهستان و 1016 شهر مي‌باشد . با توجه به تغييرات ايجاد شده ، تعداد عناصر و واحدهاي تقسيمات كشوري تا 27 مهرماه 1387 بدين گونه مي باشد . 363 شهرستان ، 920 بخش ، 2430 دهستان و 1068 شهر .
در سال 1388 نيز استان البرز به مركزيت كرج از استان تهران جدا شده است و پيشنهاد دادن نام آزربايجان جنوبي از طرف نماينده كرج در مجلس به جايي نرسيد.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر