سه‌شنبه، مرداد ۱۸، ۱۳۹۰

مورداد آیی و مشروطیت اینقیلابی



19مارت 1910 - ستتارخانين رهبرليگي ايله جنوبي آذربايجاندا قلبه چالديقدان سونرا تئهرانا يوروش باشلانيب. ستتارخان و باغيرخانين موجاهید دسته لري تبريزدن تئهرانا يولا دوشوبلر لاکين ايران مونارخيياسي نين روسيياني کؤمه يه چاغيرماسي ايله اينقيلاب سوقوت (1911) ائتدي. تبريزه داخيل اولان روس قوشونلاري اينقيلابچيلارا ديوان توتدولار مشروطه حرکاتي 20-جي يوزيلده باش وئرميش آزادليق و دئموکراتيک اينقيلابلار اوچون ايلک جيغير آچميشدي. بو معنادا مشروطه حرکاتيني ياخين و اورتا شرق اؤلکه لرينده کئچن يوزيلليکده کي ميللي آزادليق و دئموکراتيک حرکاتلارين " پيونئري " آدلانديرماق اولار. 1905-1911-جي ايللرده باش وئرميش مشروطه حرکاتي نين مقصد و مرامي يولوندا جانلاريني قوربان وئرنلرين سايي چوخدور. اصلينده بو حرکاتا پاک ويجدانلا قوشولانلار، اونو اوغورلو قلبه يه چاتديرماق ايسته ينلرين هاميسي قهرماندير، تاريخيميزده و يادداشيميزدا هميشه ياشار اينسانلاردير. مشروطه قهرمانلاري سيراسينا ميللي قهرمانلاريميزلا ياناشي موختليف ميلتلرين - فارسلارين، کوردلرين، عربلرين، تاليشلارين، روسلارين، گورجولرين، پولياکلارين، بولقارلارين، حتّي اوزاق آمئريکادان مشروطه چيلره کؤمه يه گلميش اينسانلارين دا خاطيره لريني ميننتدارليقلا ياد ائتمک گرکدير. بو، بير داها گؤسترير کي، مشروطه حرکاتي بير اؤلکه چرچيوه سيندن چيخيب بين الخالق ايجتيماعيتين نظر-ديقتيني اؤزونه يؤنلده بيلميش خالق حرکاتي،
موستبيد رئژيمه و اونون سؤيکنديگي اجنبي موداخيله لره قارشي موترققي اينسانلارين موباريزه سي و همريليگي ايدي. بو يولدا جانلاريني فدا ائتميش سرداري-ميللي ستتار خان، سالاري-ميللي باغيرخانلا ياناشي اونلارين وفالي سيلاهداشلاري الي موسيونون، حئيدر اميوغلونون، شئيخ محمد خيياباني نين، يادلارين الي ايله دارا چکيلميش دين خاديمي سيقتوليسلام تبريزي نين، محمدتاغي خانين، جانيني و بوتون ثروتيني مشروطه يولوندا قويموش حاجي مئهدي کوزکوناني نين، سون نفسه قدر مشروطه بايراغيني يئره قويمايان حسن خان باغبانين، اونون قارداشي هوسئين خان باغبانين، " مرکزي قئيب " اين رهبرلري، فعاللاري نين (هاجي رسول سدقياني ، حاجي الي داوافيروش، سئييد حسن شريف زاده، محمدعلی تربييت، جفراغا گنجئيي، مير باغير آغا، مير علي عسگري، آغاناغي شوجاي، محمد صاديق خامئيني) و مينلرله مشروطه قهرمانلاري نين آدلاريني چکيب عزيز خاطيره لريني ياد ائتمک بورجوموزدور " . اؤتن يوزيلين اوللرينده روسييادا چيخان " نووايا ورئميا " درگيسي نين " خالق قهرماني " ، ايتالييا مطبوعاتي نين " ايرانين هاننيبالي " آدلانديرديغي، مشروطه حرکاتي نين رهبري ستتارخانين حياتي، اونون کئچديگي موباريزه يولو، خوصوصن مشروطه حرکاتينداکي تاريخي رولو، سرکرده ليک مهارتي و عؤمرومون فاجيعه لي سونلوغو باره ده دانيشان ه.رهيملي دئيير: " تئهرانين ياخينليغيندا، حضرت ابدول عزيمين " طوطي " آدلانان باغيندا آدينا و قهرمانليغينا لاييق اولمايان چوخ سؤنوک بير مزاردا اويويان ستتار حاجي اوغلو 1867-جي ايل آوقوستون 16-دا قاراداغدا آنادان اولوب. آتاسي حاجي حسن عاييله سيني شخصي تصروفاتي و خيردا آل وئرله دولانديرارميش. حاجي حسنين وفات ائتميش اوولکي آرواديندان بير قيزي و بير اوغلو، سونراکي ائولنديگي آرواديندان ايسه ستتار، ايسماييل و قافار آدلاريندا اوچ اوغلو، بير قيزي دونيايا گلير. ستتار اوچونجو اوغلان اوشاغي ايدي. او، ايلک تحصيليني موللاخانادا آلميش، ائرکن ياشلاريندا مدرسه ني ترک ائده رک تصروفات ايشلرينده آتاسي نين کؤمکچيسي اولموشدو " . ستتار اوشاقليغيندان زيرک ايميش: " چئويک، اوشاق اويونلاريندا بئله مغلوب اولماغي سئومه يه ن ايميش، بو فرقلنديريجي جهتلر اونو اؤز ياشيدلاري آراسيندا فخري " خان " تيتولو ايله مشهورلاشديرميشدي. ستتارخانين بؤيويوب بوي آتديغي عاييله چاريزمين، هم ده شاهليق ايستيبدادي نين باريشماز دوشمني ايدي. هر ايکي ظولمکار رئژيمين علئيهينه چيخانلار چوخ واخت حاجي حسنين کوماسيندا سيغيناجاق تاپيرديلار. چار مأمورلاري نين زوراکيليغي علئيهينه اولدوغو اوچون آرازين او بيري ساهيلينه - قاراداغا کئچن فرهاد آدلي شخص ستتارخانين قارداشي ايسماييل طرفيندن هيمايه اولونموشدو. فرهادي هيمايه ائديب گيزلتديگي اوچون تبريز وليعهدي نين امريله ايسماييل دارا چکيلميشدي. اوغلونون دردينه دؤزه بيلمه يه ن، هم ده يئرلي مأمورلار طرفيندن تقيب اولونوب ايزله نيلن حاجي حسن قاراداغدان تبريزه کؤچمک مجبوريتينده قالير. او، تبريزده اوزون مودت ياشايا بيلمير، خستله نير و يئنيدن قاراداغا قاييدير. آز سونرا بورادا وفات ائدير و آغيازي کندينده کي قبيريستانليقدا دفن اولونور " . تبريزه کؤچدوکدن سونرا شهرين سوسيال-سياسي موحيطي و ستتارخاني احاطه ائدن اينسانلار اونون دونياگؤروشونون فورمالاشماسيندا، وطنه، خالقا باغليليقدا موستثنا رول اوينايير: " رئژيمين علئيهينه چيخان شخصي مودافيعه ائتديگينه، همين شخصين طرفيني ساخلاديغينا گؤره 1898-جي ايلده ستتارخان تبريزده حبس اولونور و اردبيلين " نارين قالا " زيندانيندا ايکي ايله ياخين مهبوس حياتي کئچيرمه لي اولور. ستتارخان حبسخانادا تانيش اولدوغو بير مهبوسو گيزلي يوللا آزاد ائتمه يه گلنلرين کؤمکليگيله زينداندان قاچير. بير مودت تبريزده و اطراف بؤلگه لرده گيزلي شکيلده ياشايان ستتارخان رئژيم علئيهينه، اونون يئرلرده کي مأمورلاري نين خالقا ائتديکلري ظولم و اؤزباشيناليغينا قارشي موباريزه آپاران دسته لره قوشولور. بو هاقدا سئييد احمد کسروي نين، ايسماييل اميرخيزي نين، کريم طاهيرزاده نين، سمد سردارينييانين، رهيم ريس نييانين، محمدرزا عافيتين، روس شرقشوناسي س.م.ايوانووون و باشقا مؤليفلرين اثرلرينده ديرلي فاکتلار وار.
کسروي نين يازديغيندان بللي اولور کي، ستتارخان مشروطه چيلره قوشولمازدان خئيلي اول دؤولتين " قاچاقچي " آدلانديرديغي پارتيزان دسته لري ياراتميش، ايقتيدار نوماينده لرينه، ظولمکار مأمورلارا و مولکدارلارا قارشي هوجوملار تشکيل ائتميشدي. رئژيم علئيهينه سيلاهلي دسته لر تشکيل ائتمزدن اول ستتارخان مرنده گلير و آتاسي نين تانيشي ريضاقولو خانين واسيطه سيله بير مودت مرند-خوي-سالماس خطي اوزره يول موحافيظ چيسي وضعيفه سينده چاليشير، چوخ کئچمه دن بو ايشي ترک ائديب اول تئهرانا، سونرا ايسه خوراسانا گئدير و اورادا چوخ داوام گتيره بيلمه ييب يئنيدن تبريزه دؤنور " . ستتارخان تبريزه دؤنن واخت آرتيق تبريز رئژيمي علئيهينه آياغا قالخميش و اونون بوتون سياسي سوتونلاريني سيلکله مه يه باشلاميشدي: " خالق حرکاتي نين خوفو قارشيسيندا ميلته مشروطه آزادليقلاري واد ائدن موظفرددين شاهدان فرقلي اولاراق تاخت-تاجا گلن محمد علي شاه آتاسي نين ميلته وئرديگي وادلري يئرينه يئتيرمک عوضينه اجنبي سيلاهينا سؤيکه نيب خالقا ديوان توتماغا باشلايير. اوسته ليک ايراني نوفوز دايره سينه چئويرمک هاقدا 1907-جي ايل اينگيلتره-روسييا سؤودلشمه سينه راضي اولدو. بونون آردينجا 1908-جي ايل اييون آيي نين 23-ده خالق ائلچيلري نين توپلانديغي مجليس توپ آتشينه توتولدو. اؤلکه ده کوتلوي حبسلر و تقيبلر باشلاندي. مشروطه حرکاتينا آغير ضربه ائنديريلديگي، وئريلميش نيسبي آزادليقلارين الدن آلينديغي، انجومنلرين قاپيلارينا قيفيل وورولدوغو آغير گونلرده آزه ربايجان، اونون باش شهري تبريز آياغا قالخدي. کوتله ني موباريزه يه قالديرماقدا و موتشککيل هوجومو تشکيل ائتمکده ستتارخان و اونون سيلاهداشلاري باشدا اولماقلا " مرکزئ-قئيب " اين، مودافيعه شوراسي نين و تبريز انجومه ني نين بؤيوک و دانيلماز خيدمتلري اولموشدو. بو تاريخي خيدمت هم ايراندا، هم ده اونون هودودلاريندان کناردا اوبيئکتيو تاريخچيلر و تدقيقاتچيلار طرفيندن دؤنه-دؤنه قئيد ائديليب. محمد علي شاهين مشروطه حرکاتينا خيانت ائتمه سينه، رئژيمين ايشه سالديغي زوراکيليغا و آمانسيز جزا تدبيرلرينه قارشي تبريزليلرين اعتيراضي اولجه بازار-دوکانين باغلانماسي و کوتلوي نوماييشلرله باشلاميشدي. حاکيميت اورقانلاري و قوشون خالقا قارشي زور تطبيق ائتمک ايسته ديکده مشروطه چيلر زورا زورلا جاواب وئرمک مجبورييتينده قالميشديلار "